MSC anketi: Türkiyədə "Qiymətli yalnızlıq" cədvəli
Dünyada güc balansı dəyişdikcə türklər nə düşünür? ABŞ, Çin, Rusiya və Avropaya münasibətiniz necədir? Kimə yaxındır, kimə uzaqdır? Beynəlxalq araşdırma təəccüblü nəticələr ortaya qoydu.
Türkiyə də daxil olmaqla Qlobal Güney ölkələrində ictimaiyyətin Qərbə baxışını araşdıran sorğunun nəticələri hesabatda açıqlanıb.
Münhen Təhlükəsizlik Konfransının (MSC) hazırladığı hesabatda geosiyasi rəqabətin kəskinləşdiyi bir vaxtda Qərbə qarşı irəli sürülən “ikili standartlar” və “riyakarlıq” ittihamları araşdırılır. MSC-nin Türkiyə də daxil olmaqla doqquz ölkədə apardığı sorğuda ABŞ, Aİ, Rusiya və Çinin qəbulu və mövcud beynəlxalq nizama yanaşmalar haqqında tapılan məlumatlar açıqlanıb.
Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (BMT) Nyu-Yorkda keçiriləcək Gələcək Sammiti münasibətilə açıqlanan "Qərbin ikili standartları və beynəlxalq qaydaların əhəmiyyəti" adlı hesabatı MSC-nin Araşdırma və Nəşrlər üzrə meneceri Dr. Sophie Eisentraut tərəfindən imzalanır.
Araşdırması haqqında məlumat verən Dr. Sofi Eisentraut Qlobal Cənub ölkələrinin liderləri tərəfindən Qərbə qarşı yönəlmiş “uyğunsuzluq” və “ümumbəşəri qayda və prinsiplərdən davamlı yayınma” ittihamlarının son illərdə daha da gücləndiyinə diqqət çəkərək, hazırda müzakirələrin yeni xarakter aldığını vurğulayıb. Rusiyanın Ukraynaya müdaxiləsi və İsrailin Qəzzada müharibəsi.
Afrika, Asiya, Latın Amerikası və Yaxın Şərqdəki hökumətlərin Avropa və ABŞ-ın tətbiq etdiyi ikili standartlarla bağlı daha açıq danışdıqlarına diqqət çəkən Eisentraut, “İndi “Qərbin ikili standartları” ilə bağlı müzakirələr daha da inkişaf edib. Ümumbəşəri qaydaların gələcəyinin nə olacağı ilə bağlı mübahisənin böyük güclər mənasını verdiyini ifadə edən "Bu mübarizənin dinamikası ilə iç-içədir" dedi.
Bəs, bu müzakirələr Qlobal Güney adlanan ölkələrin ictimai rəyi ilə necə rezonans doğurur?
MSC-nin 10-15 iyul tarixləri arasında Türkiyə, Braziliya, Hindistan, İndoneziya, Meksika, Nigeriya, Pakistan, Səudiyyə Ərəbistanı və Cənubi Afrikada keçirdiyi sorğu bu suala cavab verir. Hesabatda Afrika, Asiya, Latın Amerikası və Yaxın Şərqdən seçilən bu doqquz ölkənin əhalisinin dünya əhalisinin üçdə birini təşkil etdiyi vurğulanıb. Sorğu hər bir müvafiq ölkədə yaşı 18-dən yuxarı olan təxminən 1000 nəfər, ümumilikdə 9033 nəfərlə müsahibə yolu ilə aparılıb.
ABŞ-ın Türkiyədə rekordu nədir?
Sorğunun nəticələrinə görə, Türkiyə də daxil olmaqla bütün ölkələrdə mütləq əksəriyyət beynəlxalq nizamın qayda və prinsiplərinin pozulması hallarının artdığı qənaətindədir. Lakin Qərbin təklif etdiyinin əksinə olaraq, bu cəmiyyətlər pozuntulara görə təkcə Rusiya və Çini məsuliyyət daşımır. Əslində, bu ölkələrin əksəriyyətində belə bir fikir var ki, ABŞ beynəlxalq qaydaları Çindən daha çox pozur. Yalnız Braziliya və Hindistanda Çinin beynəlxalq qaydaları ABŞ-dan daha tez-tez pozduğu düşünülür.
Bəzi Qlobal Cənub ölkələri bütün dünyada geosiyasi rəqabət artdıqca Qərbin beynəlxalq qaydalara daha az tabe olacağından narahatdır.
Türkiyə, Səudiyyə Ərəbistanı, Pakistan və İndoneziyada ABŞ Rusiyadan daha pis nəticə göstərmiş, beynəlxalq qaydaları ən çox pozduğu düşünülən ölkə isə ABŞ olmuşdur. Sorğuda iştirak edən, demək olar ki, bütün ölkələrdə ABŞ-dan daha çox Avropa ölkələrinin beynəlxalq qaydalara riayət etməsi fikri ön plana çıxır. Bundan əlavə, Türkiyə, Səudiyyə Ərəbistanı, Pakistan və İndoneziyada yaşayanlar hesab edirlər ki, Avropa dövlətləri beynəlxalq qaydaları Çindən daha çox pozur.
Türkiyə cəmiyyətində dörd beynəlxalq aktyora inamsızlıq
Sorğu Türkiyənin digər ölkələrdən maraqlı cəhətləri ilə fərqləndiyini də ortaya qoyur. Digərlərindən fərqli olaraq, Türkiyə cəmiyyətində hər dörd beynəlxalq aktora qarşı inamsızlıq və reaksiya var.
Sorğuda iştirak edənlərin 38 faizi qaydaları ən çox pozan ölkənin ABŞ olduğunu bildirib. ABŞ haqqında belə düşünənlərin ən çox olduğu ölkə Türkiyədir. Amma diqqətçəkən odur ki, Rusiyanın beynəlxalq qərarları ən çox pozduğunu düşünənlərin nisbəti 33 faizə çatır. Bunu düşünənlərin nisbəti Avropa ölkələri üçün 22 faiz, Çin üçün isə 19 faizdir.
Hansı qlobal aktyorun Türkiyəyə hörmətlə yanaşması ilə bağlı türk ictimaiyyətinin fikirlərini əks etdirən məlumatlar da diqqəti cəlb edir. Türklər həm ABŞ, həm Rusiya, həm Çin, həm də Avropa ölkələrinin Türkiyəyə qarşı hörmətsiz davrandığı qənaətindədirlər. ABŞ-dan sonra Rusiya, Çin və Avropa ölkələri gəlir.
Dörd beynəlxalq aktyorun da öz ölkələrinə qarşı hörmətsizlik etdiyini düşünən yeganə cəmiyyət Türkiyə cəmiyyətidir.
Digər ölkələrdə aparılan sorğular göstərir ki, ictimai rəy bəzi qlobal aktyorları tənqid edərkən, digərlərini özlərinə daha yaxın görür. Amma buna baxmayaraq, türklərin 65 faizi beynəlxalq qaydaların dünya ölkələrinin əksəriyyətinin dəyərlərini və ehtiyaclarını ifadə etdiyini, 42 faizi isə “Mövcud beynəlxalq qaydalar dövlətin dəyərlərini və ehtiyaclarını əks etdirir” fikri ilə razılaşdığını bildirib.
Türkiyə ilə bağlı sorğunun nəticələrini dəyərləndirən Eisentraut bunları deyib:
"Türkiyədə əldə olunan nəticələr həqiqətən diqqətəlayiqdir. Sorğu apardığımız digər ölkələrdə tənqid bir istiqamətə yönəldiyi halda, Türkiyə cəmiyyəti hər dörd aktoru tənqid edir. Məsələn, Hindistanda Çinə qarşı tənqidi fikirlər üstünlük təşkil etdiyi halda, Pakistanda Çinə münasibət Çox müsbətdir, amma Türkiyədəki bütün aktyorları tənqid edənlər. Yenə dörd aktyorun da Türkiyəyə qarşı hörmətsiz davrandığı anlayışı diqqət çəkir digər ölkələr "Ölkələrinin qəbulu Çin, Rusiya və ABŞ-la müqayisədə daha müsbətdir. Bu, həm də bütün gərginlikləri nəzərə alaraq münasibətlərin daha sıx olması ilə izah edilə bilər."
Qərbi “riyakarlıqda” ittiham edənlər və onların niyyətləri
MSC hesabatında Qərbə qarşı ikiüzlülük və ikili standartlarda ittihamların arxasında duran aktyorlar və onların niyyətləri də araşdırılır.
Sofi Eisentrauta görə, bu tənqidləri yönləndirənlərdən bəziləri Qərb dövlətlərinin beynəlxalq nizamın prinsiplərinə sadiqliyinə şübhələri artıran, qaydalara əsaslanan beynəlxalq nizamın gələcəyindən narahat olanlar və Qərb dövlətlərinin uyğunsuzluqlarına son qoydular. Hesabatda Rusiyanın Ukraynanı işğal etməsinə və İsrailin Qəzzada apardığı müharibəyə Qərbdə müxtəlif reaksiyaların Qərb dövlətlərinin “bəzilərinin həyatını digərlərindən daha çox dəyərləndirdiyi” və “geosiyasi rəqibləri tərəfindən tez-tez beynəlxalq qaydaların pozulduğunu ifadə etdiyi” fikrini gücləndirdiyi vurğulanır. "
MBC-nin hesabatında “Bəzi hökumətlər beynəlxalq qayda və prinsipləri aradan qaldırmağa çalışırlar” qeyd edilir və Rusiya və Çin kimi avtoritar dövlətlərə işarə edilir. Xüsusilə ABŞ-la artan sistemli rəqabətdə Qərbin Pekin və Moskvaya ikili standartlar tətbiq etməsi ilə bağlı ittihamların faydalı alət olduğu vurğulanır. Bildirilir ki, hər iki ölkə həm Qərbi, həm də liberal universal qayda və prinsipləri alt-üst etməyə çalışır, bununla da dünyanı avtokratiyalar üçün daha təhlükəsiz etməyi hədəfləyir.
Hesabatda həmçinin Qərbin uyğunsuzluqlarını bəhanə edərək beynəlxalq qaydalara zidd olan prinsipsiz xarici siyasətlərini qanuniləşdirməyə çalışan aktyorların olduğu da vurğulanır. “Tranaksiya edən dövlətlər” kimi müəyyən edilən bu ölkələr haqqında isə bildirilir ki, “Onlar üçün rəhbər prinsip konkret xarici siyasət qərarının öz ölkələrinin dar milli maraqlarına dəstək olub-olmamasıdır. Üstəlik, bu ölkələr üçün tərəfdaşlığa girməyin əsas prinsipi paylaşılan dəyərlər deyil, əməkdaşlığın təmin edəcəyi dərhal faydalar."
Türkiyə hansı kateqoriyaya daxildir?
Bəs, MSC hesabatında Qlobal Güney ölkəsi və Yaxın Şərq ölkəsi kimi yer alan Türkiyə hansı kateqoriyaya aiddir?
Prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğan son illərdə kəskin anti-Qərb və xüsusilə də ABŞ əleyhinə çıxışları ilə diqqət çəkib. Türkiyə NATO-nun üzvü olsa da, Rusiya və Çinlə münasibətlərini yaxşılaşdırmağa meylli olub, hətta Qərbə alternativ nizam qurmaq iddiasında olan BRİKS-ə üzv olmaq istəyir.
Sofi Eisentraut Türkiyənin Qərbi tənqid etməsinin arxasında hansı amillərin rol oynadığı sualının çox maraqlı olduğunu və bunun müzakirə edilməli olduğunu desə də, Türkiyənin Ukrayna müharibəsindəki mövqeyinə görə tranzaksiya dövləti kimi önə çıxdığına diqqət çəkib. Amma məncə, bu, daha çox “Bu, konkret baxdığınız məsələlərə görə dəyişir” dedi.
MSC-dən Qərb paytaxtlarına xəbərdarlıq və tövsiyələr
MSC hesabatında geosiyasi rəqabətin daha da kəskinləşdiyi bir vaxtda Qərb paytaxtlarına Qlobal Cənubdan gələn tənqidlərə biganə qalmamağa çağırış da yer alır. Əks halda ümumbəşəri prinsip və qaydalara əsaslanan beynəlxalq nizama inamsızlığın daha da arta biləcəyi xəbərdarlığı edilir.
Hesabatda Qərb dövlətlərinin və bir çox ölkələrin uzun müddətdir gündəmdə olan “daha ədalət və əhatəlilik” tələbləri ilə ziddiyyət təşkil edən uyğunsuzluqların azaldılması lazım olduğuna diqqət çəkilərək, “ABŞ və Avropa hökumətlərinin də … daha dürüst olmalıdırlar" çağırış edilir
